Terapia i edukacja  »  Artykuły nauczycieli CA  »  czas... na przedszkole

Czas ….na przedszkole. Adaptacja dzieci do przedszkola terapeutycznego w oparciu o doświadczenia nauczycieli SOSW CAiCZR.
JOANNA MOMOT   AGNIESZKA STACHOWICZ

Przedszkole Specjalne Nr 26 - Motylek jest najmłodszą cząstką SOSW Centrum Autyzmu w Krakowie. Rozpoczęło działalność w roku szkolnym 2014/15. Powstanie przedszkola było odpowiedzią na potrzeby dzieci biorących udział w zajęciach wczesnego wspomagania rozwoju w Centrum Autyzmu, ale nie objętych dotąd opieką terapeutycznej placówki przedszkolnej. Obecnie (w roku szkolnym 2018-19) do naszego przedszkola uczęszcza 16 dzieci rozdzielonych do 4 grup.

Pójście do przedszkola to zawsze jest „przygoda w nieznane”, ale przecież… nie każdy lubi niespodzianki!
Mając na uwadze specyficzne potrzeby naszych wychowanków, otwarcie oddziałów przedszkolnych poprzedziło dostosowanie budynku na ul. Szopkarzy i opracowanie planu codziennego funkcjonowania placówki tak, aby zapewnić dzieciom bezpieczeństwo, spokój i maksimum komfortu. Wydzielono sale na parterze i szatnię - oddzielone od klas szkoły podstawowej. W salach wyznaczono stałe miejsca zajęć, odpoczynku, spożywania posiłków, a wyposażenie pozbawiono dużej ilości rozpraszających bodźców. Przystosowano urządzenia sanitarne, wyposażenie sal do wieku, wzrostu dzieci. Przedszkolaki otrzymały swoje stoły, krzesełka, sztućce w jadalni, ustalono godziny posiłków na wyłączność dla przedszkola. Wszystkie miejsca opatrzono kolorowymi symbolami PCS, ułatwiającymi orientację w przestrzeni przedszkola.

Byliśmy gotowi na przyjęcie dzieci! Szybko się okazało, że… jednak nie…
Zabawki mogą być wymarzone, panie przedszkolanki przemiłe, ale… dlaczego to przedszkole przypomina poczekalnię u lekarza?... Dziecko i nie tylko to autystyczne, aby poczuć się swobodnie i „u siebie”, potrzebuje wizualnych bodźców, przedmiotów i miejsc, które przywiodą miłe skojarzenia, nadadzą pomieszczeniom charakter zabawy, wprowadzą dziecięcego ducha. W Przedszkolu Specjalnym Nr 26 początkowo było tylko sterylnie... A później była ankieta… "Co zrobić, aby Centrum Autyzmu było miejscem przyjaznym dla dziecka, rodziny i pracownika?" Wśród odpowiedzi pojawiały się co rusz… ozdobić ściany, powiesić plakaty informacyjne i zdjęcia, urządzić kącik zabaw dla dzieci oczekujących na zajęcia, nadać przedszkolu nazwę, itd. W plebiscycie na nazwę - Motylek okazał się bezkonkurencyjny! A później motyle i kwiaty zawitały  na przedszkolne ściany i przestrzeń oswojono! W holu przy wejściu powstał kącik zabaw, zawisła regularnie aktualizowana gazetka z propozycjami dla rodziców.

Przychodzi przedszkolak do Motylka i…?!
Na początku istnienia przedszkola, nasi wychowankowie rekrutowali się z uczestników zajęć wczesnego wspomagania rozwoju prowadzonych przez nauczycieli Centrum Autyzmu. Z biegiem czasu zaczęły zgłaszać się nowe dzieci. W pierwszym spotkaniu z rodziną kandydata na przedszkolaka bardzo pomocna jest ankieta na temat aktualnego funkcjonowania dziecka. Są w niej szczegółowe pytania z zakresu rozwoju fizycznego, społecznego, samodzielności, komunikacji, zabawy. Bazując na informacjach od rodziców, nauczyciel może trafnie dobrać zabawki, aktywności, które zaproponuje dziecku na zajęciach adaptacyjnych. Jeżeli dziecko uczestniczy w zajęciach wczesnego wspomagania w Centrum, na adaptację przychodzi ze swoim terapeutą; początkowo są to krótkie, kilkuminutowe wizyty – dziecko uczestniczy w zabawie z docelową grupą. Z biegiem czasu czas adaptacji się wydłuża. Jeżeli kandydatem do przedszkola jest dziecko nieobjęte terapią w Centrum, na zajęcia adaptacyjne zapraszamy go z rodzicem. W zależności od wieku i funkcjonowania dziecka, rodzic obserwuje zajęcia będąc w sali z dzieckiem, a na kolejnych zajęciach próbujemy zachęcić dziecko do samodzielnego uczestnictwa w zabawie. Czas zajęć adaptacyjnych trwa około miesiąca; rodzic umawia się z nauczycielami na wybrane dni, aktywności, stopniowo wydłużając czas pobytu dziecka w przedszkolu. Staramy się, aby dziecko podczas tych spotkań miało szansę zapoznać się ze wszystkimi nauczycielami z grupy i innymi osobami wchodzącymi na zajęcia. Bywa też tak, że dziecko przyjmowane jest niemal „z marszu”, po zaledwie dwóch, czy trzech spotkaniach adaptacyjnych, czy może raczej zapoznawczych. Bo wymaga tego sytuacja, bo rodzic już na wstępie jest zdecydowany na nasze przedszkole, bo takie są potrzeby dziecka i jego rodziny. To trochę jak rzucenie na głęboką wodę, ale i ten sposób adaptacji sprawdził się w naszej placówce. Szczególnie wśród starszaków.

Nasza kadra i dokumentacja przedszkolna…
Kadrę przedszkola stanowi zespół dziewięciu nauczycieli wychowania przedszkolnego, posiadających kwalifikacje z pedagogiki specjalnej lub oligofrenopedagogiki oraz edukacji i terapii osób z autyzmem. Mamy pod opieką 16 wychowanków i  ściśle współpracujemy w działającym w Centrum Autyzmu zespołem wczesnego wspomagania rozwoju.
Już trzeci rok realizujemy program wychowania przedszkolnego „Nasze przedszkole”, dostosowując go do aktualnego poziomu funkcjonowania dzieci. Zespół terapeutyczny (nauczyciele przedszkolni, psycholog), we współpracy z rodzicami i po konsultacji z terapeutami wczesnego wspomagania rozwoju, opracowuje wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania dziecka (WOPF) i przygotowuje indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET). Dla dzieci realizujących program klasy 0 opracowujemy ocenę gotowości szkolnej uwzględniającą mocne i słabe strony dziecka w kontekście jego edukacji matematycznej, językowej, społecznej i emocjonalnej. Narzędziem pomocnym w opracowaniu WOPF jest Arkusz Obserwacji Dziecka Przedszkolnego (AO), służący udokumentowaniu dokonanej obserwacji pedagogicznej. Arkusz zawiera listę umiejętności zaczerpniętą z  programu W kręgu zabawy. Umiejętności te przewidziane zostały do osiągnięcia przez dzieci młodsze (poziom 1 dla dzieci 3-4 letnich) i starsze (poziom 2 dla dzieci 5, 6 letnich). Arkusz obejmuje również umiejętności wykraczające poza podstawę programową (poziom 3). Tworząc go uwzględniono zmiany, jakie zaszły w podstawie programowej wychowania przedszkolnego z roku 2017, dotyczące zwłaszcza nauki czytania i pisania. Z kolei obszary związane z umiejętnościami deficytowymi u dzieci z autyzmem (funkcjonowanie społeczne, komunikacja, zabawa) poszerzono lub przeformułowano adekwatnie do potrzeb i możliwości dzieci. Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET) jest opracowywany zgodnie z Rozporządzeniem  MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Treści w nim zamieszczone wynikają bezpośrednio z rozporządzenia oraz indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka. Program stanowi podstawę organizacji terapii dziecka w placówce. Nieodłączną częścią IPET są wyznaczane i w miarę potrzeb modyfikowane cele edukacyjno-terapeutyczne, a także dostosowania realizowanych treści programowych, o których mowa w Rozporządzeniu. Dostosowania te obejmują także metody, środki i formy pracy. W programie szczegółowo określamy również działania ukierunkowane na poprawę funkcjonowania wychowanków i wzmacnianie ich uczestnictwa w życiu przedszkola.

Działania te dotyczą organizacji pracy edukacyjno-wychowawczej poprzez:

• wprowadzenie strukturyzacji:
  • przestrzeni (dziecko ma stałe miejsce zajęć, odpoczynku, spożywania posiłków; wyposażenie sal pozbawione dużej ilości rozpraszających bodźców;  zmiany w stabilnej przestrzeni wprowadzane razem z dzieckiem lub w jego obecności);
  • czasu (charakter zajęć i ich kolejność na początku terapii są stałe; dziecko jest zapoznawane z planem dnia, planem poszczególnych zajęć, etapami wykonywania czynności za pomocą dostępnych mu środków komunikowania się, typu: PCS, gesty, etykiety);
  • języka (komunikaty, czyli to co mówimy do dziecka, są wypowiadane w sposób jasny i zrozumiały; komunikaty są krótkie bez zbędnych i dodatkowych słów; ton wypowiedzi jednoznaczny; polecenia podzielone na pojedyncze fragmenty, które są początkowo wspomagane, nadzorowane i kontrolowane; stopniowo wycofujemy podpowiedzi i zwiększamy samodzielność dziecka);
  • osób (nauczyciele, którzy pracują z dzieckiem na początku terapii nie zmieniają się;  prowadzenie terapii przez jedną lub dwie osoby pozwoli dziecku w krótkim czasie zdobyć orientację w rzeczywistości, szczególnie w stawianych wymaganiach, a dodatkowo zapewni mu poczucie bezpieczeństwa;
  • przedmiotów (przedmioty, którymi posługujemy się w życiu codziennym, jak i podczas terapii mają jednoznaczne przeznaczenie; ważne jest oddzielenie zabawek i przedmiotów, którymi dziecko posługuje się w sytuacjach naturalnych od pomocy terapeutycznych);
• wprowadzanie zmian w sposób zaplanowany, uprzedzanie dziecka o zmianach;
• dostosowanie materiału edukacyjnego i pomocy do aktualnych możliwości percepcyjnych dziecka (wizualizacja, pokaz, wsparcie manualne);
• przestrzeganie stałej struktury zajęć;
• uwzględnianie zaleceń zawartych w diagnozie dziecka z zakresu zaburzeń przetwarzania sensorycznego (SI) w celu odpowiedniego przygotowania otoczenia dziecka, jego miejsca w sali, sposobów pracy;
• zapewnienie dziecku możliwości chwilowego odizolowania od grupy (wyjście z sali z asystentem, kącik relaksacyjny) w celu wyciszenia, uspokojenia dziecka lub ewentualnie - zapewnienia bezpieczeństwa innym dzieciom.

W działaniach ukierunkowanych na rozwój funkcji poznawczych, komunikacji oraz rozwoju społeczno-emocjonalnego:

• stopniowo wprowadzamy  w zabawę, pomagamy dzieciom w organizowaniu aktywności w czasie wolnym, dbając przy tym o poszerzenie zakresu zabawy i zainteresowań, aby nie utrwalać istniejących aktywności stereotypowych;
• tworzymy sytuacje wymagające interakcji, umożliwiamy kontakt terapeutyczny „jeden na jeden”. Stopniowo wprowadzamy w grupę pracując w diadzie, a następnie triadzie;
• kształtujemy  motywację do działania i umożliwiamy dokonywanie wyboru, zachęcamy do działania poprzez nagrody;
• dbamy o rozwijanie słownika (rozumienie mowy, rozumienie symbolu) poprzez odnoszenie wypowiedzi do konkretnych przedmiotów, zjawisk w otoczeniu dziecka, wskazując na nie, dotykając, pokazując, pozwalając dziecku ich doświadczyć;
• przywiązujemy dużą wagę do wspierania intencji komunikacyjnej dziecka i proponujemy mu wspomagające lub alternatywne sposoby komunikacji;
• używamy zrozumiałego języka, nasze wypowiedzi są krótkie i odnoszą się do konkretów i doświadczeń oraz zainteresowań dzieci;
• zapewniamy uporządkowany proces uczenia się (podział treści na mniejsze, zwizualizowane części, dobór tematów dostosowanych do doświadczeń i zainteresowań dziecka;
• wspieramy rozumienie i rozpoznawanie i nazywanie emocji.

Survival w przedszkolu
Pierwsze dni w przedszkolu są trudne – dla dziecka, dla rodzica, dla wszystkich… Poczucie bezpieczeństwa wraca długo po wyjściu z budynku, a jutro trzeba będzie tam wrócić… Co zrobić, żeby te powroty jak najszybciej stały się startem kolejnych przyjemnych dni?! Zachować spokój. Dać szansę dziecku i sobie, mimo oporu, płaczu dziecka i odczuwanego zdenerwowania. Jeśli nie ma takiej konieczności, nie warto przyspieszać adaptacji, lepiej stopniowo wydłużać czas pobytu dziecka w przedszkolu i stopień trudności stawianych wymagań, np. jedzenie obiadów, samodzielne korzystanie z toalety. Dobrze jest omówić z nauczycielem poranne trudności i wypracować procedury, które pomogą dziecku zorientować się w sytuacji, zaplanować kolejne czynności po przyjściu do przedszkola, a w konsekwencji zachować spokój i dobry nastrój. Można ustalić na przykład, że pożegnanie z dzieckiem będzie się odbywać na korytarzu, bez wchodzenia rodzica do sali przedszkolnej (nie warto wydłużać czasu rozstawania się z dzieckiem, sala przedszkolna to miejsce, gdzie jestem z kolegami i z panią, mama/tato idą do pracy),  że dziecko będzie odebrane, nie wcześniej, niż o... (więc będzie mogło pobawić się, a następnie spokojnie przygotować do wyjścia). Niezwykle ważna jest tu postawa nauczyciela; powinien dać dziecku i rodzicom poczucie bezpieczeństwa, jego pewność siebie i spokój, pomoże obniżyć lęk dziecka i rodzica. Dystans i uważna obserwacja ułatwi zaplanowanie kolejnych stawianych dziecku wyzwań, bez wzmacniania niepewności, czasem paniki dziecka i rodzica. Przydatny artykuł o adaptacji dzieci do przedszkola znajduje się w publikacji E.Gruszczyk – Kolczyńskiej i E. Zielińskiej Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci starszych wolniej rozwijających się (WSiP, 2012). Na rynku wydawniczym dostępne są również liczne książeczki dla dzieci o pierwszych chwilach w przedszkolu. 

Chodzenie do przedszkola to „sprawa rodzinna”
Kontakt i współpraca z rodzicami wychowanków przedszkola są niezwykle pożądane z punktu widzenia nauczyciela, wychowawcy, terapeuty. Wymiana informacji dotyczących dziecka, poznanie środowiska rodzinnego i oczekiwań rodziców, pozwala  lepiej zrozumieć co, poza oddziaływaniami nauczyciela, wpływa i warunkuje funkcjonowanie dziecka. Dobrze jest, gdy rodzice nie tylko akceptują ustalone cele kształcenia i wychowania, ale  również współtworzą je, by następnie pracę nad nimi kontynuować w domu. Spójność działań rodziców i wychowawców jest warunkiem efektywnej pracy z dzieckiem, wspierającej jego rozwój we wszystkich sferach. Rodzice mają możliwość codziennego kontaktu z nauczycielami, osobiście, przez e-mail lub zeszyt korespondencji. W miarę potrzeb odbywają się konsultacje z wychowawcami, zajęcia otwarte, szkolenia dla rodziców. Bliska współpraca umożliwia obustronne zaufanie, otwiera na twórczy dialog, wzajemną inspirację, a nade wszystko pozwala szybciej i skuteczniej zareagować na ewentualne trudności dziecka. Warto zainwestować wysiłek i czas, warto spróbować sobie zaufać, choć to niełatwe… Z pewnością pomocna jest otwarta, życzliwa postawa nauczyciela, jego zaangażowanie i czas dla rodzica. Gotowość słuchania, uznanie rodzica za „eksperta od dziecka” ułatwia wymianę spostrzeżeń, zadawanie trudnych pytań. Nie tracimy czasu na nieefektywne oddziaływania, czy wspieranie dzieci w sytuacjach, gdy nie jest to potrzebne albo odwrotnie – jeśli wiemy o trudności dziecka, wspólnie z rodzicem pomożemy dziecku ją pokonać.
 
Współpracować, ale jak?! Innowacja pedagogiczna „Zróbmy coś razem – dzieci i rodzice wspólnie w spędzają czas w przedszkolu”
Pragnąc wzmocnić proces terapeutyczny oraz wyjść naprzeciw potrzebom rodziców   postanowiliśmy stworzyć przestrzeń do wymiany doświadczeń, praktycznej edukacji rodzica oraz wzajemnego lepszego poznania się, poprzez wspólną zabawę i pracę twórczą. Przestrzeń w której rodzic nie pozostanie biernym widzem, ale aktywnym uczestnikiem szkolnej/przedszkolnej rzeczywistości swojego dziecka oraz oddziaływań terapeutycznych.
I choć obecność rodziców podczas zajęć wychodzi poza codzienny schemat, niesie ze sobą ryzyko wystąpienia trudnych zachowań wynikających właśnie z zaburzenia schematu, a także często odmiennych postaw i wymagań rodzica oraz nauczyciela, sądzimy że warto to ryzyko podjąć. Dlatego bazując na  dotychczasowych  pozytywnych doświadczeniachoraz znając oczekiwania rodziców (rodzice są zainteresowani, kim są  koledzy  z grupy,
jakie są relacje miedzy ich dzieckiem a rówieśnikami i nauczycielami, a także w jaki sposób i jakimi metodami pracujemy), nauczyciele przedszkolni realizują innowację pedagogiczną „Zróbmy coś razem – dzieci i rodzice wspólnie w spędzają czas w przedszkolu”.