Terapia i edukacja  »  Artykuły nauczycieli CA  »  Metoda Marii Montessori w edukacji i terapii dzieci w Centrum Autyzmu.

„Patrz i słuchaj, dotykaj, wąchaj, smakuj, mów i licz….
– OK, ale pomóż mi zrobić to samemu!.....
Metoda Marii Montessori w edukacji i terapii dzieci w Centrum Autyzmu.
 
„Przygotowanie otoczenia i przygotowanie nauczyciela to praktyczny fundament naszego wychowania. Postawa nauczyciela musi zawsze wynikać z miłości. Dziec­ku należne jest pierwsze miejsce, a nauczyciel idzie za nim
i wspiera je”.
Maria Montessori
 
 
 
Ze względu na specyfikę funkcjonowania,  nasi podopieczni często mają trudności w przyswojeniu treści edukacyjnych lub nauce poszczególnych aktywności. Poszukując alternatywnych sposobów, które pomogą dzieciom 
w nabywaniu nowych umiejętności trafiłyśmy na kurs metody Montessori  Bardzo szybko podjęłyśmy decyzje o organizacji pracowni w naszej placówce oraz wdrożeniu założeń pedagogiki Marii Montessori w codziennej pracy.
Maria Montessori podkreślała dwa cele wychowania dziecka: biologiczny
i społeczny. Cel biologiczny- to wspieranie dziecka w jego naturalnym rozwoju, cel społeczny – przygotowanie go do życia w społeczeństwie.  A jak to zrobić, jak wychowywać? Wychowywać dziecko, to obserwować go, udzielić mu wsparcia i pomocy w rozwoju, a nie w sposób zaplanowany podporządkowywać go sobie, zmieniać, przekształcać, forsując z góry założone cele. 
            Praca z wykorzystaniem metod edukacji i wychowania dzieci według Marii Montessori stanowi ważny element pracy edukacyjnej i terapeutycznej
w grupach przedszkolnych i młodszych klasach szkoły podstawowej
w Centrum Autyzmu. Wykorzystując metodykę pracy opracowaną przez twórczynię metody, dokonaliśmy jej adaptacji do potrzeb i możliwości naszych uczniów i przedszkolaków. Inspirując się założeniami programu wychowania przedszkolnego „Odkryjmy Montessori raz jeszcze” (Impuls, Kraków 2008), podczas zajęć w pracowni realizujemy podstawę programową kształcenia ogólnego, między innymi w zakresie: rozwijania samodzielności i koordynacji wzrokowo-ruchowej dziecka, poznawania świata na podstawie polisensorycznego doświadczania i eksperymentowania, budzenia zainteresowania rzeczywistością przyrodniczą, społeczno-kulturową
i techniczną, doskonalenia umiejętności porządkowania, klasyfikowania
i liczenia, zdobywania umiejętności porozumiewania się
w sposób werbalny i niewerbalny, wdrażania do zachowań akceptowanych społecznie, budowania pozytywnego obrazu własnej osoby, itd. Dzieci uczą się przez działanie; zdobywają wiedzę, wyzwalają motywację do wysiłku, potrzebę zaangażowania się, rozwijają i ćwiczą koncentrację, samodzielność, samodyscyplinę, coraz pełniej kształtują świadomość siebie i budują umiejętności społeczne.
 
Gdzie? Kiedy? Ale jak ? ……… Ogarnij przestrzeń i …spróbuj odnaleźć ciszę.
 
PORZĄDEK-STRUKTURA-PLAN
 
TO KLUCZOWE ASPEKTY W ORGANIZACJI pracy z dziećmi w nurcie pedagogiki Montessori. Są one zbieżne z naszym podejściem pracy terapeutyczno-edukacyjnej w CENTRUM AUTYZMU.
 
PORZĄDEK
 
Właściwie uporządkowane otoczenie to kluczowe pojęcie w pedagogice Montessori. Aby zapewnić dziecku wszechstronny rozwój, należy umieścić je
w bogatym, odpowiednio zorganizowanym, dostosowanym do właściwości psychicznych środowisku wy­chowawczym. Ale co to oznacza w naszym praktycznym działaniu? Właściwie przygotowane otoczenie
dla dziecka z autyzmem, to nie to samo otoczenie, które można zobaczyć
w typowej placówce montessoriańskiej.
            Przygotowując pracownię w Centrum Autyzmu, od samego początku,.. od chwili wstawienia pierwszego mebla, zastanawialiśmy się, jak ogarnąć przestrzeń, aby była miejscem bezpiecznym, inspirującym
i skutecznym w osiąganiu celów edukacyjnych i terapeutycznych.
Pierwsze założenie: sala Montessori nie jest salą przedszkolną/szkolną,
w której te same dzieci będą spędzać wiele czasu w ciągu dnia. Dzięki temu założeniu, na dostępnej stosunkowo niewielkiej przestrzeni, udało się zgromadzić sporo materiału: oryginalne montesoriańskie pomoce edukacyjne
i inne „przechodnie” pomoce, gdyż zgodnie z kalendarzem pór roku, na bieżąco uzupełniamy i modyfikujemy zawartość półek w pracowni, aby wciąż stanowiły atrakcyjne i inspirujące wyzwanie. W efekcie - na zajęcia w pracowni każdego dnia może przyjść kilka grup szkolnych/przedszkolnych i bez względu
na posiadany stopień wiedzy, umiejętności, każde dziecko jest w stanie znaleźć adekwatny dla siebie materiał.
            No właśnie – jak w chaosie półek i tacek znaleźć to, co zainteresuje?
Jak dokonać wyboru aktywności? Dzieci w Centrum Autyzmu od początku
są uczone aktywnego korzystania z wizualizacji – w formie zdjęć przedmiotów, kolorowych piktogramów, obrazkowych schematów czynności. Ten sposób sprawdził się również w pracowni Montessori. Pomoce edukacyjne są zgromadzone na otwartych półkach dostosowanych do wysokości dzieci
i zorganizowane w formie tacek, bądź pudełek, w których znajdują się wszystkie przedmioty potrzebne do wykonania zadania.  Każda tacka jest opisana obrazkowym symbolem, a poszczególne regały i półki podzielone są tematycznie: ćwiczenia praktycznego życia, materiały służący rozwoju zmysłów, edukacja matematyczna, językowa, kosmiczna. Pomoce w zasadzie nie zmieniają lokalizacji, dlatego wystarczy zapamiętać, gdzie leżą.
 
STRUKTURA
Zajęcia w pracowni Montessori odbywają się w ramach określonej struktury.
Na początku, a czasem również na końcu zajęć wykorzystujemy kolejny element z montessoriańskiej metodyki, który twórczyni nazwała lekcją ciszy. Maria Montessori podkreślała znaczenie ciszy, uważała, że należy jej uczyć, ponieważ stanowi jeden z warunków rozwoju człowieka. Efektem ciszy jest porządek, zdyscyplinowanie, cierpliwość, odpoczynek zmysłów, motywacja do działania. Dla nas - dodatkowo jest to wprowadzenie do właściwych zajęć,
a zarazem element struktury i integracji. Ćwiczenia ciszy odbywają się z całą grupą i trwają kilka minut. Dzieci siedzą w kręgu i w zależności od ilości dostępnej przestrzeni, mogą przenosić delikatny przedmiot po wyznaczonym torze, obserwować płomień świecy lub zmieniające się w niej kolory. Ćwiczenia ciszy można połączyć z edukacją kosmiczną i wówczas dzieci manipulują
z przedmiotami z przyrody ożywionej/ nieożywionej, typu: kasztan, muszla, ciekawy kamień, liść, kwiat, itd., oglądają je, dotykają, wąchają, podając je sobie po okręgu. Lekcje ciszy przygotowują dzieci do następującej po nich samodzielnej pracy z materiałem.
Ważną strukturą w trakcie pracy z dziećmi jest LEKCJA TRÓJSTOPNIOWA. Wszystkie pojęcia wprowadza się w trzech krokach, gdy dziecko już je pozna na poziomie sensorycznym. Pierwszym etapem jest (asocjacja) nazywanie przedmiotu lub jego cechy.  Powtarza kilkukrotnie wyraz, nie zakłócając jego brzmienia innymi (np. wyjaśnieniami). Celem jest powiązanie doznania sensorycznego (np. obrazu) ze słowem. Na drugim etapie lekcji (identyfikacji) nauczyciel „sprawdza”, czy dziecko łączy wspomniane dwa aspekty rzeczy, prosi: „POKAŻ DUŻY”. Jest to najważniejszy etap całej lekcji, ponieważ tutaj dokonuje się zmiana w umyśle dziecka. Prawidłowość identyfikacji jest warunkiem przejścia do ostatniego etapu lekcji – werbalizacji. Na tym etapie dziecko wymawia zapamiętaną nazwę rzeczy wskazanej przez nauczyciela – „Co to jest?”.  Powyższe elementy stosował pewnie każdy, kto kiedykolwiek chciał kogoś czegoś nauczyć jednak ważne jest aby zdawać sobie sprawę z ich odrębności oraz kolejności wykonywania, co opisała M. Montessori.

Praca z materiałem „RÓŻOWA WIEŻA”
 
 
Co w tej lekcji jest ważne dla pracy z naszymi uczniami? Niezwykle ważnym aspektem są umiejętności społeczne. Umiejętności takie jak  koncentracja uwagi na nauczycielu, dzielenie pola uwagi w relacji nauczyciel – dziecko – przedmiot, współpraca przy wykonaniu zadania lub umiejętność dostrzeżenia, że kolega potrzebuje pomocy, samodzielne proszenie o pomoc, rozumienie
i interpretacja wskazówek werbalnych i niewerbalnych. Na pozór statyczne zajęcia w pracowni Montessori stanowią okazję do rozwijania „katalogu zachowań, które w późniejszym czasie pozwalają na zaangażowanie się
w pozytywne, odwzajemnione i korzystne interakcje”[1]. Dzięki stałej strukturze zajęć kontekst społeczny jest stały i bezpieczny, a komunikaty bardziej zrozumiałe, co sprzyja nabywaniu nowych umiejętności.
Na pierwszych zajęciach w pracowni pokazujemy dziecku atrakcyjne materiały – przelewamy kolorowe płyny  lub łowimy przedmioty w żelowej masie. Dzięki takim zabiegom dziecko wykonuje zadanie, ale jest tez jest zmotywowane do koncentracji uwagi na osobie prezentującej te „zaczarowane przedmioty”.  Wykonuje zadanie, ale też zaczyna dostrzegać osobę nauczyciela, jako kogoś atrakcyjnego. Prezentowany schemat stanowi element treningu wspólnej uwagi.
 

Praca z materiałem „ZWIERZĘTA MORSKIE”
 
Kolejnym poziomem jest praca z materiałem z drugim kolegą poprzez jednoczesne wykonanie tego samego zadania lub wspólne wykonanie zadania, aż dojdziemy do momentu, w którym dziecko staje się ekspertem i może pomóc koledze lub pokazać, jak samo pracuje z materiałem. Sytuacje te łatwo w analogiczny sposób przenieść na dywan w sali przedszkolnej podczas treningu zabawy, a nasze doświadczenia pokazują, że często dzieci same odwzorowują te sytuacje podczas zabaw dowolnych np. klockami.

Wspólna praca z użyciem pęset z materiałem „WIOSENNA ŁĄKA”
 
PLAN
Działania nauczyciela oraz praca z materiałem musi być zaplanowana zarówno w fazie przygotowania materiałów, jak i pracy z nimi. Każdy materiał ma określony sposób pracy, tzw. procedurę. W przypadku naszych podopiecznych może dojść do zakłóceń w realizacji zadania poprzez zachowania trudne - związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem społeczno-emocjonalnym lub stereotypie ruchowe o podłożu sensorycznym. Przerywamy pracę z materiałem, kiedy dziecko niepoprawnie realizuje procedurę, a następnie jeszcze raz dokonujemy pokazu oraz wspieramy dziecko w poprawnym dokończeniu pracy.

Praca z materiałem „PRZELEWANIE”
 
Aby ułatwić dzieciom wybór z wielu dostępnych opcji, a także wprowadzić element struktury zajęć – stosujemy wizualne plany aktywności. Używamy w nich tych samych symboli, którymi oznaczone są pomoce. Dziecko na początku zajęć otrzymuje plan; w trakcie - odpina kolejne obrazki
i poszukuje odpowiadających im tacek na półkach. Trzymany symbol dopina w odpowiednim miejscu na tacce, po czym przenosi ją na swój stolik lub dywanik
i zabiera się do pracy – samodzielnie lub z pomocą nauczyciela.
 

 
NASZE przedszkolaki lubią materiał montessoriański. W ramach czasu wolnego chcą podejść do pracowni i wybrać ulubiony zestaw do pracy. W fazie „wielkiej pracy” – jak określa ten etap Maria Montessori – „dziecko dąży do wielokrotnego powtarzania danej czynności, aż do momentu nasycenia, kiedy to przechodzi w etap kontemplacji – pełen przemyśleń, odkryć, nawiązywania relacji z otoczeniem”[2]. W tym miejscu napotykamy kolejną wątpliwość. Nasi podopieczni, często wykazują dążność do powtarzalnych, schematycznych zachowań, nie mają motywacji do zmiany aktywności lub przerywania ulubionej. Tutaj znowu pomaga nam plan aktywności. Plan ustalamy wspólnie z dzieckiem na początku zajęć i zaznaczamy, kiedy będzie mogło pracować z ulubionym zestawem. Na początku  pracy z planem jest on krótki, dwu lub trzy elementowy – pozwalamy dziecku szybko osiągnąć satysfakcję z jego wykonania i otrzymania nagrody w postaci ulubionego zestawu. W kolejnych etapach pracy z planem wydłużamy go, dodajemy dodatkowe elementy, np. nieoczekiwaną zmianę lub punkt „niespodziankę” – nikt nie wie, co się wtedy wydarzy. Takie działania są istotnym elementem w strategii pracy nad sztywnością/nielelastycznością dzieci z ASD. Innym elementem są ćwiczenia rozszerzające. Kiedy widzimy, iż dziecko opanowało procedurę z materiałem, na przykład różową wieżą i dąży do jej powtarzania, wprowadzamy zadania rozszerzające, dodatkowe propozycje pracy z tym samym materiałem, służące zdobyciu nowych umiejętności. Bazujemy na aktualnych zainteresowaniach dziecka, jednak dążymy do płynnego przeniesienia uwagi na nowe aktywności.
 
Kamil (6 lat) zawsze wybiera materiał „sztangi numeryczne”. Po paru tygodniach pracy ze sztangami praca z materiałem została poszerzona o naukę dodawania i odejmowania z zastosowaniem dodatkowych kart.
Poniżej zdjęć znajdują się „fiszki aktywności”, które pokazują proponowany sposób pracy z materiałem.


Praca z materiałem „SZTANGI NUMERYCZNE” oraz z materiałem rozszerzającym „DODAWANIE”
 
MONTESSORI NA CO DZIEŃ
Zamykając drzwi do pracowni Montessori nie przestajemy ćwiczyć! Mamy wiele okazji- zapinanie guzika od spodni, nalewanie zupy z wazy, nalewanie herbaty z dzbanka do kubka i to tak, aby w każdym było tyle samo! Podczas spacerów zbieramy lub porównujemy materiał poznany w ramach edukacji przyrodniczej lub rozpoznajemy litery w nazwach witryn sklepowych. Pracownia Montessori daje możliwość wyizolowanych praktycznych umiejętności  i powtarzania ich wielokrotnie. Zwykłe nalewanie wody z dzbanka ćwiczone wielokrotnie daje nam pewność, że dziecko poradzi sobie
w analogicznej sytuacji podczas śniadania w szkolnej stołówce lub na rodzinnym obiedzie. Ale jeśli się rozleje? Nic prostszego – wie co robić, przecież przydarzyło mu się to wiele razy…
Zachęcamy rodziców, aby inspirowali się pedagogiką Montessori
w organizacji przestrzeni i codziennych aktywności w domu.
 
Przydatna literatura:
Poussin Charlotte „Metoda Montessori do 3 roku życia”, Wyd. RM 2018.
Poussin Charlotte „Metoda Montessori – pomóż mi zrobić to samodzielnie” Wyd. RM 2017.
Herrmann Eve „Biblioteczka Montessori. 100 pomysłów jak odkrywać świat”, Egmont 2018.
Ekert Brigitte „Metoda Montessori na cztery pory roku”, Wyd. RM 2018.
 
Przydatne linki:
http://edukacjadomowamontessori.pl/
https://www.domowemontessori.pl/
http://edmontessori.blogspot.com/
http://www.bielemorele.pl/